‘t ès mer ‘ne weet, zaag de boêr, en ‘r boond z’ne sjoon mèt ne piêrleenk
dat hàèlep tege de möjs zaag de boêr en stoêk z’n sjeur in braand
v’r goon begènne , zaag de vos tegen de hènne , en diech haon gèes het uûste traon
alle bate hàèlepe zaag de begèjn en ze pisde in de ziê
wèereke ès zaolig , zage de begiêne, en ze drogen ‘ne boêngjaat mèt zèsse
boê ràok ès ès vuûr, zaag Tèejl Äojlespiêgel, en ‘r werremde zich on ‘ne pjaadskeutel
Deze gezegden , zogenaamde zeispeuken (zaagspreuke)werden in het heemkunde tijdschrift rubriek“V’r kalle Kanners” opgenomen bij de trefwoorden boer, pjaadskeutel, haon, hènne; begèjn. Ze worden ook in andere; waarschijnlijk in de meeste dialecten gehoord maar staan meestal niet in de woordenboeken zelfs niet in de plaatselijke dialectwoordenboeken. Tony van Wijck (1928 -2020) heeft er meer dan een tiental opgenomen in zijn “Mezeiker Sprieëkwoeërdebook “ (2014) waaronder in het Kanners vertaald:
struuspiêr ès mès , zaag de boêr, en ‘r raopde het (reep) ‘t op
‘t ès te probere, zaag de boêr, en ‘r góng (ging) mèt den os noh den deur, (de stiêr)
dat mot iech nog ziên , zaag de blènne
wèereke ès zaolig, zage de begèjnsjes,en ze droge mèt zèsse ‘ne maoplak noh de blèek
väöl gekwààks (gekwàèks) en wiênig wol, zaag de boêr, en ‘r sjoor (sjèèrde) ze vàèreke
de däög (deugd ) in het midde , zaag den duvel, en ‘r kroop tösse twie begiêne
alle bitsjes hàèlepe, zaag de waof, en ‘r slikde ’n mög een
soo(r)t zeuk soo(r)t, zaag den duvel, en ‘r haaw ‘ne sjouwevèèger bie z’n kloête
de klàèjnste stökskes ziên’t lekkerste, zaag de non, en ze pakde zich het groêtste
dao huûr iech diech, zaag den douwve
wat noê gezónge, zaag de köster, en douw stóng (sting) de kèerek’ in braand
In het Veldeke Jaarboek van 2021 is een lang artikel gewijd aan zeispreuken naar aanleiding van de lange lijst zeispreuken in het dialect van Susteren die Annie Schreuders aan de Nederlandse Veldkekring geschonken had.
Annie Schreuders, Pierre Bakkers en Ton van de Wijngaard schrijven onder de tittel‘ Zagoetdrökkinge kómmen ouch veur in ’t Limburgs” over het ontstaan, de verspreiding; de structuur van dit weinig gekende, eigenaardige taalverschijnsel. Wetenschappelijk taal- en letterkundig onderzoek hebben sinds lang aangetoond dat in het Oudgrieks en het Latijn reeds zeispeuken gevonden zijn en dat zij niet alleen in de Europese landen maar ook in Afrikaanse en Aziatische talen voorkomen. Naast zeispreuken worden ook de termen apologische spreekwoorden of wellerismen gebruikt.
Apologisch < apologie=verweer, zelfverdediging: In een apologisch spreekwoord legt de spreker vaak een commentaar in de mond van iemand anders: (dit zijn mense: maan, paa; boêr, köster, klèjjermèèker; bèèdelèèr; slaopwaandelèèr;… vrouw, maa, , maog, mèedske, mèejd, begèjn ¸non ….dieren: haon, kniên, kràèj, vos, wàof….; duvel). Zo creëert hij een afstand tussen hem en wat gezegd wordt. Dit is zeker het geval bij zeispreuken die onfraai of onfatsoenlijk zijn. In onze landstreek is die tweede persoon heel vaak een boer. Nonnen, (begiêne) spelen ook meermaals die rol. De uitdrukkingen beginnen ook dikwijls met een zinsnede van een spreekwoord en hebben een dwaas, komisch, of platvloers einde. Hier een kleine greep uit de heel lange reeks zeispreuken verzameld door Annie Schreuders of op internet gevonden. Ik heb ze in het Kanners vertaald.
awerdom gèet veur, zaag de jong, en ‘r leet (loot) de paa mèt de krouwkaar sjörrege
get doên wat nudig ès, zaag de paa, en ‘r goêf z’ne zoon e pak släög
haaw iech m’n mojl mer gehawe, zaag de kràèj, dan haaw iech m’ne kiês nog
’t ès mer ‘nen euvergaank zaag de kniên, en tón trokke ze ‘m het vàèl euver z’ne kop
eder ’t zèjnt, zaag den èegezinnege maan tegge z’n vrouw, en ‘r zèègde het bèd in twiejè
leefde ès bleend, zaag de boêr en ‘r puûnde het vàèreke z‘n koont
t ès mer e grepke, zaag de boêr, en ‘r kiêtelde z’n vrouw mèt de reek
alles mét maot, zaag de klèjjermèèker , en r sloog z’n vrouw mèt de el
alles mèt maot, zaag de zaotlap en ‘ r droonk de zjenever mèt de lieter
niêmes kènt t verhàèlepe, zaag de maan, naodat ‘r’ z’n vrouw van de trappe haaw gegoejd
iech hèb de boêk vàol van de boêr, zaag de mèejd en ze sting (stóng) op straot
eder het zèjnt, zaag de boêr, en ‘r oêt de pap van het kènneke oêt
wèereke es zaolig, zaag de begèjn, meh ze doêg ‘t neet gen
kruûs of mäönt, zaag de begèjn , en ze trouwde mèt de baankdirrèktäör
‘t ès hil àèreg, zaag d’n öjl, en ‘re besjeet ze joonk
versjrik diech neet, zaag de vos, en ‘r spróng op den haon
alle bitjses hàèlepe, zaag de mög, en ze pisde in de ziê
gèèf miech goje raod, zaag ‘t mèedske, meh raoj het miech neet aof
dat vèlt mèt, zaag de mèejd, en ze rolde mèt de teleure van den trap
Een andere, internationaal gebruikte, term voor zeispreuk is wellerisme. Hij verwijst naar Sam Weller een populaire figuur in “The Pickwick Papers” van Charles Dickens. Van de novelle (1837), eigenlijk een reeks schetsen van het leven in Londen in de eerste helft van de 19e eeuw, verschenen meteen vertalingen in het Frans, het Duits, wat later in het Nederlands. Sam Weller is de knecht van Samuel Pickwick, een welgestelde gentleman, die een correspondentieclub heeft opgericht. Wat Pickwick en de andere leden meemaken wordt op geestige manier in de “Papers” verteld. Op zo wat 39 plaatsen verrast Sam Weller de lezer met bijzondere uitspaken die in de literatuur als synoniemen van zeispreuken , apologische spreekwoorden worden opgenomen Een van de meest geciteerde wellerismen in de Pickwickpapers luidt uit het cockney Engels * van Sam Weller in het Kanners :
’t es verbiê en dao kènt niks mie aon gedoon weude. Doh ès mer èenen truûs wèj ze altiêd in Turkèeje zègge as ze de kop van ’ne verkiêrde hèbben aofgehouwe
Andere voorbeelden van wellerisme in ThePickwick Papers
dat ès volop genoeg, menier, vur te kriêge, zaag de soldaot, terwèjl men bevolen haaw häöm 150 släög mèt de smik te gèève
dat ès wat iech neum beledeging on pèjn koppelen, zaag de pappegaaj, douw ze ‘m neet alàèjn oêt ze laand ontvoêrde meh daonao àoch vroge ’n aander taol te kalle
as g’r wis meniêr wèè hiê hil kot biê wór zouwt g‘r aanders kalle, zaag de valek geamuuzeerd douw ‘r het roêdbeuske öm den hook huûrde zinge
ederèe z’en èege smaok, zaag de aaw vrouw, douw ze de koo puûnde
Zeispreuken komen weliswaar niet zo vaak ter sprake en worden misschien als zwakkere, ondergeschikte vormen van spreekwoorden beschouwd .
Ze hebben als eigenaardig taalverschijnsel toch een plaats in de taalkunde verworven en zijn een bron van taalverrijking en uitbreiding van dialectkennis geworden Die bron kan voortdurend met nieuwe spreuken gevoed worden.
dèè het langste lèèf hèèt toch alles, zaag de vrouw, en ze sloog ‘re zaote maan mèt de dèegrol op z’ne kop
dan itste mer vur den honger dèè keump, zaag de maa tegen ‘t döchterke dat neet wouw èète
wat ‘ n smaol straote hiê, zaag de slaopwaandeléér tegen z’n èege en ‘r pisde in de hangkas
de dèes waste wèls zaag de maa tegen ‘r dochter meh luûster noh miech
dat hèèt ‘r nog noêts gedoon, zaag de vrouw, douw ze ‘re maan doêd in den hoof zoêg ligge
wat e wèèr, zaag Bèèr, wat ’n böj, zaag Tröj, wat ’n sjoor, zaag Door
iech hèb al lang gedaach, zaag de zaotlap, tot väöl beer dreenke slàèch ès vur de gezoondhèejd, en ‘r heel op met deenke
iech haw van ’t wàèrek, zaag den dopper, iech kèn dao ore nao stoon kiêke
heh, heh, zaag Bet, en ze goêf de gèèt get; ze loot de bok stoon dan haaw ze rap gedoon
gàèld alàèjn meuk neet gelökkig, zaag de bèèdelèèr, en ‘r mook e kènneke bie de beeldsjónne bankeersdochter
boê ‘ne wèl ès, ès ‘ne wèèg, zaag de kreupele en ‘r veel op de sjàèrepe bàèregwèèg
Hartelijk dank aan allen voor hun medewerking aan deze dialectbijdrage en aan dochter Lydia die de eerste zeispreuk heeft geïllustreerd. Ik dank hier ook alvast iedereen die deze lijst zeispreuken wil aanvullen of wil meehelpen aan de verzameling van een andere soort : de weerspreuken in Kanne en/of omgeving. Door de ontwikkeling van meteorologie en de daaraan verbonden technologische vooruitgang hangen de mensen sinds lang niet meer af van individuele en/of collectieve waarnemingen van het weer en zijn verloop Deze, vaak gerijmde, gezegden verdwijnen geleidelijk aan. Ze blijven nochtans deel uitmaken van het taalkundige en maatschappelijke verleden van ons dorp.